Lítt dulin nostalgía
Í maí síðastliðnum sá ég aftur kvikmyndina Zelig sem sumum finnst ein besta kvikmynd Woody Allen enda er hún kannski fyrsta vinsæla dæmið um svokallaða „mockumentary“ sem ég hef áður rætt í Ritinu en Allen hafði raunar áður leikið sér með það form (t.d. í Take the Money and Run) og raunar ýmsar tegundir sögumannsraddar. Zelig er hins vegar algerlega sett fram sem safn fréttamynda frá 4. áratugnum í bland við talandi hausa úr nútímanum, bæði þátttakendur í atburðunum og raunverulega þekkta spekinga eins og Susan Sontag, Bruno Bettelheim og Saul Bellow. Þegar ég sá hana núna aftur í fyrra varð mér ljóst að hve miklu leyti myndin er eins konar ástarbréf til 4. áratugarins í Bandaríkjunum, sanns og uppfundins, þó að sagan sé líka sérstök. Eiginlega er það gamli tíminn sem myndin fjallar aðallega um, uppvaxtarár höfundarins. Þetta er ekki flókið að skilja fyrir okkur sem finnst ennþá 8. áratugurinn ívið raunverulegri en tíminn sem við lifum nú.
Efni myndarinnar er hinn dularfulli Zelig sem hefur þá náttúru að breytast í þá sem hann er nálægur. Þetta er saga um aðlögunarhæfni eða meðvirkni, fólkið sem eltir og fylgir. Þrátt fyrir formið er þróun í sögunni, einkum eftir að Zelig kynnist sálfræðingnum Eudoru (leikin af Miu Farrow sem þá var að taka saman við Allen). Sagan er þó kannski ekki eins mikið um persónurnar og tíðarandann og kannski um tískustrauma og æði í landi öfganna og tryllingsins. Til verður dans um „kameljónið“ Zelig og í lokin vinnur þessi undarlegi maður flugafrek sem var helsta hetjudáð þess tíma. Þetta virðist vera glettin þroskasaga en kannski er aðalumfjöllunarefnið samband áhorfanda og fréttamyndar. Þar nýtur næmur formskilningur Woody Allens sín vel.
Sviðsettar heimildamyndir voru sjaldgæfar fyrir nokkrum áratugum en á seinustu áratugum hefur raunveruleikablekkingin oftar verið rofin og öll form „sannleikans“ dregin í efa, hvort sem heita sagnfræði, fréttir eða heimildamynd, efahyggjan auðvitað öll sótt til Prousts gamla upphaflega. Sviðsettu heimildamyndirnar taka þátt í þessari árás á raunveruleika miðlanna með því að draga fram formgerð þeirra. Um leið eru þær skemmtiefni þar sem fréttaformið er haganlega nýtt til að skapa listaverk, Fyrstu vinsælu sviðsettu heimildamyndirnar urðu til á 9. áratugnum og líklega má telja kvikmyndagerðarmanninn Christopher Guest áhrifamesta frumkvöðulinn þó að hann hafi raunar fetað í fótspor Allens. Boðskapurinn er að fréttir, fréttatengt efni og stjórnmálaskýringar séu fyrst og fremst bókmenntaform sem vitaskuld er dagsatt. Á íslensku er allt þetta aðallega tjáning Samfylkingarmanna og ber að taka með fyrirvara.
Sterk formvitund er þannig mikilvægasta einkenni hinnar sviðsettu heimildamyndar, en í yngri afbrigðunum er auk þess mikil áhersla á merkingarlög og undirtexta: þó að reynt sé að segja eina sögu í myndinni brjótast aðrar sögur fram, stundum að því er virðist þvert á vilja hins tilbúna ósýnilega kvikmyndagerðarmanns sem getur verið misjafnlega sterk persóna í verkinu en hefur þó skýra Plús Ex nærveru ýmist sem sögumannsrödd eða hreinlega sem áhorfandi, ósýnileg persóna á bak við kvikmyndavélina sem við verðum samt vör við því að hin sviðsetta heimildamynd felur þessa persónu alls ekki heldur dregur hana fram á lævíslegan hátt. Í Zelig falla sögumannspersónan og fjórði áratugurinn eiginlega saman og verða eitt. Myndin verður óður til glataðrar fortíðar og horfins tjáningarmynsturs.
