Ismay var ekkert fól

Ég fann A Night to Remember (1958) á Youtube og stóðst ekki freistinguna enda nýbúinn að hlusta á ótal hlaðvörp um skipið ósökkvandi Titanic, gripinn sem jafnan af óstöðvandi fróðleiksæði. Að sjálfsögðu hef ég líka séð hina epísku Titanic frá 1997, eina mestu stórgróðakvikmynd allra tíma, sennilega nokkrum sinnum, og mun líka hafa séð frekar óeftirminnilega mynd frá 1979 þar sem „flóttamaðurinn“ David Janssen (sá upphaflegi Richard Kimble) lék auðkýfinginn Astor, Cloris Leachman var Molly Brown og David Warner lék náttúruvísindakennarann Beesley. Auðvitað þykir mér stórmynd Camerons stórkostleg og margt þar útfært þannig að ekki verður betur gert en hafði heyrt að þessi gamla breska væri heldur nær því sem gerðist í raun enda slysið í stórmyndinni einkum umgjörð utan um Rómeó og Júlíu söguna í miðju atburða með tilheyrandi byssubardögum, bílakynmökum og skartgripum. Þannig koma skipin Carpathia og Californian ekkert við sögu í stórmynd Camerons en þau skipta þó öllu máli til að skilja sjálfan atburðinn sem ýmsar sögulegar goðsagnir hafa myndast um en hlaðvörpin eru mörg góð að bregða frekari birtu á. Í aðalhlutverki í gömlu bresku myndinni er Lightoller sem var annar stýrimaður á skipinu og hæst settur þeirra sem lifðu af slysið. Hann er aukahlutverk í Titanic, leikinn af Jonathan Phillips, en árið 1958 fór hinn þekkti Kenneth More með hlutverk hans og myndin hefst á honum í lest á leið til Belfast ásamt konu sinni. Smith skipstjóri, Murdoch fyrsti stýrimaður, Andrews verkfræðingur og Ismay skipafélagsforstjóri eru vitaskuld allir á sínum stað, auk hinnar ósökkvandi Molly Brown. Marconiskeytin eru jafnvel enn meira áberandi í þeirri mynd en í þeirri seinni. Ísjakinn birtist mun fyrr en í 1997-myndinni, eftir hálftíma eða svo. Hann var afar tilþrifalítill í ýmsum eldri kvikmyndum.

Miklu meira púðri er eytt í ferlana í A Night to Remember heldur en í kvikmynd Camerons og er það vel því að ég hef afar mikinn áhuga á ferlum. Öfugt við það sem stundum er fullyrt og gefið í skyn í kvikmyndum skipaði Ismay forstjóri skipafélagsins (valinn í starfið af sjálfum J.P. Morgan) skipstjóranum Edward Smith ekki að sigla hraðar en ástæða var til og hann flæktist ekki heldur fyrir björgunaraðgerðum eins og hann er látinn gera í A Night to Remember. Ísfréttir voru ekki hunsaðar heldur; farskip voru raunar ekki vön að nema staðar eða breyta stefnu sinni verulega vegna hafíss á þeim tíma. Sjónaukar hefðu komið að litlu gagni í myrkrinu öfugt við það sem margir halda fram. Fleiri björgunarbátar hefðu illu heilli líklega ekki heldur breytt neinu þar sem skipið var sokkið áður en það tókst einu sinni að losa þá sem til voru á skipinu og margir farþegar vildu ekki fara í þá fyrr en of seint. Það sem hefði aftur á móti breytt öllu er ef loftskeytamenn hefðu verið á sólarhringsvakt á öllum nálægum skipum og sérstaklega Californian sem var í einstakri aðstöðu til að hjálpa en gerði það ekki. Carpathia brást aftur á móti hratt og örugglega við en var of langt í burtu og kom ekki á svæðið fyrr en 2/3 sálna á Titanic voru drukknaðar — en þó nógu snemma til að bjarga hinum því að þetta hefði auðveldlega getað farið mun verr. Hugmyndin um mannleg mistök og hin endalausa leit að sökudólgum í stíl æsingafjölmiðla hefur villt mörgum sýn þegar kemur að því að raunverulega skilja hvað gerðist. Hið rétta er að aðstæður í veðurfari voru einstakar og óhagstæðar Titanic þótt veðrið væri þannig séð gott miðað við árstíðina. Líka er rétt að skipið hefði líklega ekki sokkið ef það hefði klesst beint á ísjakann í stað þess að reyna að sigla framhjá honum og skrapa þannig alla hliðina og fylla öll lokuðu hólfin af sjó en enginn heilvita skipstjórnarmaður hefði þó tekið slíka áhættu með 1300 farþega.

Engin dæmi voru heldur um að karlmenn stælu sætum á björgunarbátum frá konum og börnum. Þeir örfáu sem komust að á fyrstu bátana fengu sæti sín þegar engar konur voru nálægt að bíða fyrir utan einn Sýrlending sem sýndi þá útsjónarsemi að fela sig í bát strax eftir slysið (eða kannski leyndist hann þar allan tímann). Björgunarbátarnir voru sannarlega ekki vel nýttir (áttu að rúma 1200 en tóku bara 700) en engin augljós mistök voru samt gerð, það var dimmt og burðarþol þeirra miðaðist við að sumir stæðu. Smith skipstjóri var ekki frosinn af sjokki seinasta klukkutímann eins og í Titanic heldur á hlaupum að gera gagn allan tímann (A Night to Remember kemst nær hinu sanna þar). Þegar Ismay forstjóri kom sér fyrir á einum af allra síðustu björgunarbátunum (sem er sviðsett sem fyrirlitlegt hugleysi í báðum bíómyndunum) var hann ekki að ræna plássi frá neinum, engin kona var nálæg og að mörgu leyti var mikilvægt að hann lifði af til að varpa ljósi á slysið. Hins vegar þjáðist forstjóraræfillinn af sektarkennd alla ævi síðan og það mun satt sem sýnt er í báðum kvikmyndunum (frá 1958 og 1997) að Ismay gat ekki horft á skipið sitt sökkva (sjá að ofan). Hins vegar er hann alls enginn „skúrkur“ nema samkvæmt pervers hugmyndafræði um að allir ábyrgir hefðu átt að deyja (tæknilega var hann bara hver annar farþegi á skipinu). Það er líka vandséð að Smith gamli hafi gert nokkur mistök við skipstjórn. Fyrir utan skipstjóra og ábyrgðarmenn Californian sem áttuðu sig ekki á stöðunni en gerðu ekki heldur neitt til þess (og þeir eru enda aðalskúrkarnir í A Night to Remember eins og sjá má á neðstu myndinni þar sem þeir góna á Titanic í fjarska með svipaðan þóttasvip og álfakónungurinn í The Hobbit þegar hann neitaði að koma dvergunum í fjallinu til bjargar) er þetta slys sem var engum að kenna nema náttúrunni.

Ég komst að því að setningin „It’s a mathematical certainty“ sem við bræður vorum þeir einu í bíóinu sem hlógu hátt að árið 1997 er líka í A Night to Remember (sjá efstu mynd þar sem Andrews segir þetta við Smith). Andrews mun hafa sagt eitthvað þess efnis við Smith skipstjóra en nákvæmlega þessi frasi hefur þó ekki verið hafður eftir honum í sögulegum gögnum. Í A Night to Remember kemur líka skýrt fram að farþegarnir voru einum of afslappaðir og tregir að fara í björgunarbátana fyrr en það var of seint; flestir sem virkilega sóttust eftir plássi með góðum fyrirvara fengu það. Öfugt við það sem sýnt er í Titanic frá 1997 og A Night to Remember líka var farþegum á þriðja farrými ekki haldið niðri í skipinu með læstum dyrum eða öðrum þvingunum enda björguðust þeir ekkert síður en fólkið á öðru farrými. Í báðum kvikmyndum eru æpandi og öskrandi farþegar sýndir allt of snemma í ferlinu á meðan í rauninni var engin panik í gangi á skipinu fyrr en alveg í lokin þegar unnið var að því að koma seinustu björgunarbátunum á flot. Konur á fyrsta farrými áttu eðlilega mesta möguleika að lifa slysið af, ekki síst vegna þess að þær voru fyrstar að bátunum, skildu kannski best hvað var að gerast eða höfðu bestu tengslin við skipstjórnendur. Ein þerna bjargaði árs gömlu barni með því að hunsa óskir húsbænda sinna um að láta bátana eiga sig. Áhöfnin átti sína fulltrúa í hverjum bát en fáa. Sjálfur Lightoller stýrimaður bjargaðist ekki fyrr en eftir að skipið sökk eins og sýnt er í A Night to Remember og skipstjórinn og fyrsti stýrimaðurinn fóru eins og frægt er niður í hafsdjúp ásamt skipinu. Í báðum bíómyndum er skipskokkurinn sýndur þamba brennivín fyrir slysið og hann reyndist hafa ótrúlegt kuldaþol eftir allt brennivínið í raun og lifði sem sagt af. Í A Night to Remember er hann eiginlega ein helsta kómíska hetja myndarinnar ásamt körlunum sem sitja bara sallarólegir og spila. Einn gamall töffari situr og les og lætur sem ekkert sé allan tímann sem skipið er að sökkva og er sá sönn fyrirmynd.

Fyrir utan Kenneth More er Laurence Naismith eftirminnilegur í hlutverki Smith skipstjóra sem starir lengi öskureiður á liðleskjurnar á The Californian í fjarskanum sem neita að hjálpa en er föðurlegur og mildur við undirmenn sína. Hann er að lokum sýndur með gjallarhorn segja öllum að yfirgefa skipið (í Titanic var hann látinn hafa einfaldlega gefist upp á þeim tíma). Kenneth Griffith er líka minnisstæður í hlutverki hins hrjáða Jack Phillips loftskeytamanns sem aldrei gefst upp við að reyna að ná í nálægari skip. Hinn ungi David McCallum sem seinna varð frægur fyrir að leika Rússa í The Man from UNCLE leikur Bride loftskeytamann sem bjargaðist að lokum. Líkt og í Titanic fær Andrews verkfræðingur góða pressu og er sýndur styðja við brothætta farþega. Kanadamaðurinn Peuchen sem tók að sér að róa fyrsta björgunarbátnum birtist í þessari mynd en var ekki sýndur í Titanic. Atvikið þar sem hin gömlu Straus-hjón neita að þiggja sæti á björgunarbátnum innblásin af Njálu og Bergþóru í brennunni er líka sýnt í A Night to Remember en í Titanic birtust þau aðeins í rúminu í hinu áhrifamikla atriði þegar skipið er að sökkva (í raun fóru þau aldrei í rúmið en biðu örlaga sinna á brúnni og þannig er það sýnt í A Night to Remember). Þá má sjá þar mikinn fjölda þjóna á táningsaldri reykjandi í matsalnum sem birtast hvergi í stórmynd Camerons og ekki kemur fram hvort var hleypt á bátana að lokum. Atriðin með tónlistarmönnunum sem léku fyrir farþegana í kuldanum eru nokkurn veginn nákvæmlega eins í báðum myndum.

Rostrom skipstjóri á Carpathiu er mikilvæg persóna í A Night to Remember. Öfugt við sofandi fýlupokann á The Californian sem aldrei tekur það sem er að gerast alvarlega er hann einbeittur frá upphafi og endurskipuleggur allt skip sitt til að koma flóttamönnunum fyrir. Mun það byggt á staðreyndum. Einn farþegi er sýndur safna braki saman áður en skipið sekkur og vonaðist ég til að hann bjargaðist. Hinn frægi „skrúfumaður“ úr Titanic sést hvergi enda mun Cameron hafa búið hann til fyrir sína kvikmynd. Myndinni lýkur á eftirlifandi farþegunum á Carpathiu hlustandi á prest fara með guðsorð. Gefið er til kynna að þetta sé saga um ofmetnað mannkynsins sem taldi sig hafa smíðað ósökkvandi skip — það er ein möguleg túlkun en þegar málið er kannað betur virðast næsta fáir hafa notað orðið „ósökkvandi“ um Titanic fyrir slysið og sannarlega enginn ábyrgur aðili. Að lokum heyrist í fólunum á The Californian bjóða fram síðbúna aðstoð en kapteinn Carpathiu svarar með (írónísku) orðunum: Everything that is humanly possible has been done.