Langrækni huldumanns
Ég ræddi nýjan evrópskan þátt gerðan eftir hinni miklu sögu Alexandre Dumas eldri, Greifanum af Monte-Cristo, í janúar og minntist þá á franska stórmynd sem einnig hefði verið frumsýnd í fyrra. Nú hef ég séð hana líka og er meira en tilbúinn að ræða Dumas aftur, fyrir utan að þetta var sannanlega ein best metna franska mynd ársins 2024 þó að hún raunar tapaði Sesarnum fyrir Emiliu Perez. Samt viðurkenni ég að ákveðin hætta er á endurtekningum. Eins og þið eflaust munið var ég hæstánægður með ítalska þáttinn sem hinn danski Bille August leikstýrði. Þessi mynd er líka býsna góð og tónlistin er t.d. prýðileg í báðum. Alls konar munur er eðlilega á. Þriggja klukkutíma mynd nær ekki að gera efninu alveg jafn nákvæm skil og þáttaröð en sumt er þó nær frumsögunni í þessum, t.d. hin fjölmörgu gervi og grímur Dantès sem skýra hvers vegna fólk trúir honum fyrir sannleikanum. 19. aldar menn voru mjög uppteknir af gervum, grímum, tvíförum og ýmsum öðrum táknmyndum sjálfsins.
Ýmsar hefndarsögur eru þekktar úr bókmenntasögunni, frá Svarfdæla sögu til Hamlets og hinnar frábæru Saltburn. Það sem er sérstakt við Greifann af Monte-Cristo er hin raffíneraða og langdregna hefnd sem felur m.a. í sér að þrjótarnir horfist í augu við eigin glæpi. Dantès í gervi greifans leikur sér að óvildarmönnum sínum Morcerf, Danglars og Villefort eins og köttur að mús með það að markmiði „að rífa úr þeim hjartað“ því að það væri of einfalt og ekki nógu réttlátt að drepa þá bara. Sem merkir vitaskuld að ólík hefnd bíður skúrkanna þriggja sem eru enda ólíkir menn. Eins eru þeir allir gegnsýrðir af óheiðarleika og með fjölmörg lík í lestinni og hefndin er sætust ef „greifanum“ tekst að láta þá flækja sig sjálfa í snöruna. Þess vegna verður fyrsta skrefið í hefndinni að vingast við hinn unga Albert de Morcerf, son hinn svikula Fernands sem hann „bjargar“ undan árás bandítta sem hann hefur sjálfur sviðsett og skilur svo eftir handhæga byssu sem vísar unga manninum einmitt á greifann af Monte-Cristo. „Greifinn“ reynist vera sannur uppfinningamaður með mikinn græjufjölda á heimilinu.
Líkt og nýi þátturinn er myndin feykilega falleg og best í miðjunni þegar hinn upprisni er að leggja snörur sínar fyrir fólin þrjú. Heimili „greifans“ er dásamlega hannað og þar leiðir hann Albert á fund Haydée skjólstæðings síns. Allt er þetta liður í yfirgengilega fágaðri hefnd og við fáum að sjá lokaæfinguna þegar þessi fundur er þaulæfður og eins þegar „greifinn“ þjálfar upp bastarð spillta saksóknarans Villeforts — sem það illmenni hafði reynt að grafa lifandi — til að taka þátt í hefndinni í gervi Andrea Cavalcanti greifa. Eitthvað mun þetta lagfært frá bókinni en það gera allar aðlaganir auðvitað og enginn kvartar ef niðurstaðan er góð. Eitt magnaðasta atriðið er þó eins í báðum gerðum en það er þegar „greifinn“ segir þrjótunum þremur söguna af barnamorði Villeforts sem í öngum sínum leitar síðan til blaðaeigandans Halifax lávarðar til að afla upplýsinga um „greifann“ en Halifax lávarður reynist vera Dantès í öðru gervi — honum var sleppt í gerð Bille August en þessi gerð sleppir öðrum persónum, s.s. Luigi Vampa og d’Epinay greifa.
Þó að sagan snúist um fágaða hefnd snýst hún ekki síður um réttlæti, miskunn og fyrirgefningu. Hefndarhugur „greifans“ dofnar smám saman eftir því sem hann kynnist ódámunum og fjölskyldum þeirra betur og áttar sig á að hefndin bitnar óhjákvæmilega á saklausum. Þannig bitnar lát saksóknarans Villefort líka á syni hans sem hann hafði áður reynt að myrða nýfæddan og þar með líka á uppeldisdóttur „greifans“, Haydée. Auðmýking Morcerf bitnar á Mercedes eiginkonu hans og Albert syni þeirra sem voru orðin hjartkær „greifanum“. Ógæfa Villeforts bitnar á dóttur Danglars sem ekkert hafði til saka unnið en sjálfur er karlinn allur einn peningur og refsing hans verður því að missa auð sinn en að lokum sleppur eiginkona hans og fv. hjákona Villeforts við frekari refsingu.
Munurinn á hefnd Dantès og flestri annarri hefnd er að hann lætur skálkana þrjá koma sér sjálfum í ógæfu, fyrst Danglars og Villefort en að lokum Morcerf sem verðskuldar líka verstu refsinguna því að hann var einu sinni vinur Dantès. Hann skilur þann dólg líka eftir til að lifa með öllu því sem hann hefur misst. Þannig var þetta ekki hjá Bille því að þar skaut Morcerf sig og er það nær sögunni en talsvert er hrært í örlögum hvers og eins í öllum þeim aðlögunum sem ég hef séð. Þá endar Haydée með Albert í þessari mynd vegna þess að hún er orðin þreytt á hatrinu sem Dantès hefur ræktað með sjálfum sér og öðrum en í sjálfri sögunni er gefið til kynna að hún giftist „greifanum“ að lokum.
Í frönsku myndinni er sem sagt gengið lengra en oftast í aðlögunum í að koma því á framfæri að hefnd „greifans“ er ekki æskileg og eyðileggur líf margra. Henni lýkur með dágóðu skylmingaratriði a la Anthony Hope milli söguhetjunnar og hins nú eineygða Morcerf (ég hygg að það sé nýjung en hef auðvitað ekki séð allar gerðir) sem virðist þó ætla að hafa betur í fyrstu en auðvitað vinnur sá að lokum sem sér í þrívídd. Þetta er frekar mikið melódrama en afar myndrænt, sérstaklega þegar Morcerf er að staulast með brugðinn brand (sjá að neðan) aftan að „greifanum“ sem er með sverð í sér miðjum og virðist vera að íhuga harmræn örlög sín og annarra. Samt tekst honum að vinna bardagann og Morcerf situr einn eftir með skömmina. Myndinni lýkur á Mercedes að lesa bréf frá „greifanum“ undir dramatískri tónlist. Þar er boðskapur hans sá að öll mannleg viska felst í tveimur orðum: bíða og vona. Þetta er beint upp úr bókinni: l'humaine sagesse était tout entière dans ces deux mots: attendre et espérer.
