Proust sem þjálfunarprógram

Ég hef alltaf haft svolítinn áhuga á fyrirbærinu íróníu og leiddi eitt sinn saman Kierkegaard og höfund Njálu í grein um þetta tjáningarform. Írónía hefur illt orð á sér og þykir stundum eyðandi og ég ræddi þessa siðferðislegu vídd hennar aðeins á sínum tíma. En á sama tíma finnst mér fátt áhugaverðara en írónía sem opnar og lífgar upp, eins og sjá má mörg dæmi um í hinni örþunnu en afar snjöllu bók Albertíne-æfingarnar eftir Anne Carson (mun upphaflega hafa verið ljóð í London Review of Books en gefin út sem bæklingur árið 2014) sem nú er komin á íslensku í þýðingu Ragnars Helga Ólafssonar skálds, myndlistarmanns og tónlistarmanns sem aldrei ræðst á garðinn þar sem hann er lægstur. Bókin er gefin út hjá Tunglinu sem hluti af nýrri og spennandi ritröð sem heitir Svarthol (þau voru nýorðin fræg meðal almennings og þóttu það mest spennandi í heima þegar ég var barn) og ég eignaðist eintak í sumarbyrjun og hef verið að lesa hana síðan mér til skemmtunar enda kallar hún á að vera lesin oft; þetta er skáldverk sem mikinn innblástur má sækja til. Örþunnar bækur hafa fylgt mér frá bernsku því að mamma átti allar bækur Dags og sumar voru sannarlega smáar. Ég er smám saman að kynnast höfundarverki Anne Carson sem er líkt og heill heimur og las Ranga Normu í fyrra. Það var sláandi og eftirminnileg bók og þessi er það líka á sinn hógværa smáa hátt — sýnir sannarlega hvað hægt er að gera á fáum síðum. Hún heitir á frummálinu The Albertine Workout með skýrri vísun í leikfimimenninguna sem íslenska heitið nær ekki alveg yfir vegna þess eðlis íslenskunnar að nota sama orð yfir fjölmargt.

Albertine er persóna í Leitinni að glötuðum tíma, einkum í fimmtu bók af sjö, La Prisonnière, lélegasta bindinu að mati Proustfræðingsins Roger Shattuck (1923-2005) eins og fram kemur í Albertine-æfingunum, en kemur þó mun víðar fyrir í verkinu, er samkvæmt Carson oftar nefnd á nafn en nokkur önnur sögupersóna í verkinu. Marcel Proust er sá sem breytti bókmenntunum einna mest á 20. öld og ég á enn eftir að lesa alla Leitina en í glímunni við hann skapast skemmtileg tvíræðni sem opnar verkið á margvíslegan hátt. Anne fjallar um Albertine í 59 stuttum athugasemdum auk allnokkra viðauka sem eru númeraðir á sérstakan hátt og ekkert sérstaklega tengdir athugasemdunum á undan. Í ýmsum athugasemdunum er bullandi írónía, einkum ef þeim er raðað saman eins og sést strax á fyrstu blaðsíðu. Albertine-æfingarnar verða þannig allt í senn ljóð, heimspeki og bókmenntagreining þar sem hið langorðasta allra skálda er kjarnað á röklegan en gamansaman hátt ásamt þekktum ævisögulegum túlkunum á honum og Albertine er stillt upp við hlið allt öðruvísi athugasemda um yfirtöku, erótík, blöff og plöntur. Útkoman er ekki aðeins persónulegur og ögrandi ferskur lestur á Proust heldur snýst verkið líka um hvað bókmenntir eru og hvað þær megni.

Viðaukarnir eru skemmtilega óljóðrænir (snúast enda sumir um málfræði) miðað við upphaflega 59 athugasemda ljóðið en vera þeirra fyrir aftan skapar áhugavert viðbótartvísæi, sem og stundum losaraleg tengsl þeirra við athugasemdirnar. Líkt og sumar athugasemdirnar leiða þeir lesandann að vísu fyrst í tiltekna átt en hlaupa svo útundan sér eða að neita að gera það, eins og í tilvikinu „Litli kofinn sem brann til grunna“ sem átti að vera dæmi um muninn á myndhvörfum og nafnhvörfum en höfundur hefur gleymt samhenginu og situr uppi með litla kofann sem er dæmi en óvíst um hvað. Albertine-æfingarnar eru sannarlega ólíkar íslenskum ljóðum og íslenskri fræðimennsku og kannski öllu öðru í skáldskap og að þeim er mikill menningarauki sem mér finnst eiginlega vera öfugur við svartholið en um það mætti lengi ræða; við höfum frelsi til að skilja svarthol ýmsum skilningi. Hitt liggur fyrir og er ekki umdeilanlegt að Tunglið og Ragnar Helgi hafa unnið gagnlegt og mikið menningarafrek að koma þessu óvenjulega og sérdeilis vekjandi verki á íslensku.