Þjóðarsárið

Einn vinur minn hefur skapferli lánarans (eða kannski trúboðans) og þess vegna las ég bókina Verndarenglarnir (1943) eftir Jóhannes úr Kötlum í apríl þegar ég fékk hana lánaða. Jóhannes er eins og allir vita eitt fremsta ljóðskáld Íslendinga á 20. öld en hefur verið mun umdeildari sem skáldsagnahöfundur og jafnvel kommúnistar skiptust í tvö horn þegar kom að skáldsögum hans. Sverrir afi skrifaði dóm um hana á sínum tíma og var því miður ekki yfir sig hrifinn en í nútímanum er hún orðin áhugavert gagn um hernámið og áhrif þess á þjóðina. Ég skil hvorttveggja sjónamiðið. Gagnrýni Sverris er sanngjörn og viðeigandi en aftur á móti litu samtímamenn eðlilega framhjá sumum áhugaverðustu hliðum skáldsögunnar, voru sjálfir í hringiðu atburða og sáu ekki alltaf það skáldlega við þá.

Það sem auðvitað blasir fyrst við þegar svona gömul skáldsaga er lesin er hið auðuga málfar miðað við ýmsar vel metnar bókmenntir nútímans. Um leið dansar Verndarenglar svolítið á tilgerðarlínunni, líkt og skáldsögur Halldórs Laxness frá sama tíma. Þetta sést vel á eftirminnilegum setningum á borð við „Óvinir lífsins vildu gera listina að fáguðu leikfangi til þess að drepa tímann með. En listin var ekki í heiminn borin til þess að drepa tímann, heldur til þess að skapa hann, hún var ekki skækja sælkerans, heldur trú brúður hins komandi manns“. Þessi orðkynngi er öfundsverð en þegar í hana er rýnt er höfundur fyrst og fremst að mótmæla „art pour l’art“ hugmyndum 19. aldar og finna listinni stað í framtíðarríki kommúnismans. Auk þess má segja að hér renni sögumaður, höfundur og persóna saman í eitt eins og er kannski óþarflega algengt í Verndarenglunum og sjálfsagt ástæðan fyrir að Sverri afa fannst sagan fagufræðilega erfið. „Ofhleðsla“ er orð sem kemur fyrir í ritdómi hans á sínum tíma.

Önnur ástæða eru hinar táknrænu persónur sem eru svo augljósir fulltrúar þjóðareiginleika að hið hálfa væri nóg. Við kynnumst bónda sem er salt jarðar, hlédrægri konu hans sem stendur með börnum sínum, brjáluðum syni sem telur sig Óðin eineyga, kaupahéðni sem hagnast á hermangi, skáldi sem er í senn byltingarsinni og efahyggjumaður og að lokum dóttur sem er kölluð „fiðrildið“ og lendir í „ástandinu“ en hermangið og ástandið eru meðal helstu umfjöllunarefna sögunnar og kannski þó aðallega hið flókna samband afskekktrar menningarþjóðar við innrásarher stórveldisins. Hernámið er sársaukafullt ekki síst vegna þess að það klýfur þjóðina og tælir drjúgan hluta hennar til að hafna arfleifð sinni. Það lýsir úr umfjöllun Sverris afa að honum finnst þessar táknrænu persónur gera söguna flatneskjulegri þrátt fyrir wagnerískan þrótt höfundar sem sér í þeim táknmyndir þjóðar og tíma.

Fræðimenn sem hafa fjallað um Verndarenglana síðar hafa aftur á móti getað bent á margt áhugavert í sögunni, t.d. að hinn mjög svo táknræni Miklibær sem virðist vera fulltrúi hinnar íslensku þjóðarsálar er í raun og vera tímaskekkja og gamla kynslóðin ráðalaus andspænis helstu áskorunum nútímans. Undir þetta má taka því að þó að Jóhannes virðist stundum í ansi miklum predikunarham og fullmiklum jafnvel fyrir samherja og aðdáendur þá sýnir hann líka vanmátt þess sem hann trúir á og þar gætir sömu glöggskyggni ljóðskáldsins á eigið þversagnakennda hlutskipti og í ýmsum hans bestu ljóðum og ég hef áður bent á. Skáldið varð síðar heldur vægðarlausara við sjálft sig en marga aðra öfugt við sum önnur skáld í ekki ósvipaðri stöðu en þess gætir líka í Verndarenglunum þegar grannt er skoðað. Skáldið Máni Mýsingur er alls engin „Mary Sue“ sem allt getur og öllu bjargar. Þvert á móti eru allar persónur sögunnar á valdi aðstæðna sem eru þeim eiginlega um megn og það er þjóðarsárið sem mér finnst sagan fjalla um og er kannski ekki alveg að fullu gróið núna 80 árum síðar.